 |
| De internationale symbolen voor de wc. |
Iedereen die deze tekens bij de toiletten tegenkomt zal begrijpen
wat ermee bedoeld wordt. Of je nou uit Nederland komt, of uit Frankrijk, Chili,
Korea of Australië, de betekenis is duidelijk. En dat terwijl de vrouwen
vandaag de dag lang niet allemaal in een jurk rondlopen. Op de een of andere
manier zijn we met z’n allen tot een overeenstemming gekomen over de
significantie van deze tekens. Dit heeft alles te maken met de semiotiek,
oftewel de leer van de tekens.
Tijdens het derde college Beeldcultuur van Hans van Driel
(10-09-2012) werd er een definitie van betekenis gegeven. Volgens Charles
Sanders Peirce (1907) wordt de betekenis van een concept bepaald door de
optelsom van alle voorstelbare consequenties die noodzakelijk volgen uit het
desbetreffende concept. Hiermee bedoelt hij als het ware alle beelden en
implicaties die in je opkomen als je een bepaald concept waarneemt. Deze
verklaring roept echter weer een nieuwe vraag op: wat is een concept?
De linguïstische benadering
Laten we voor het beantwoorden van deze vraag even uitwijken
naar het vakgebied van de linguïstiek, en dan met name de publicatie Cours de linguistique générale van
Ferdinand de Saussure (1964, in Taylor 2002). Saussure zag taal als een symbolisch systeem van
tekens. Overeenkomstig met C.S. Peirce beschouwde hij het teken als de
associatie van een concept (of signified:
hetgeen waarnaar verwezen wordt, Peirce noemt dit het afwezige) en een akoestisch
afbeelding (de signifier: hetgeen dat
verwijst). Hierbij moet je het concept en de akoestische afbeelding zien als
iets wat in je hoofd zit; het is geen bestaand voorwerp in de echte wereld. De
associatie tussen de twee begrippen is weergegeven in Figuur 1.
 | |
| Figuur 1: The Saussurean sign. De associatie tussen een concept en een fonologische structuur. | (Alishahi, 2012) |
Kijkend naar de afbeelding van de boom in figuur 1 zou je
kunnen denken dat het concept een mental
image is, maar dit is niet helemaal correct. Een mental image is namelijk
óf te specifiek óf te algemeen. Zo zijn er bijvoorbeeld veel verschillende
soorten bomen, waardoor een mental image van een eikenboom niet de hele lading dekt.
Als we het echter algemener maken, raken er details verloren die inherent zijn
aan het concept, zoals bijvoorbeeld bladeren of takken (Taylor, 2002). Nee,
volgens Saussure moeten we het concept zien als een principe van categorisatie.
Het zorgt ervoor dat we een boom herkennen als we er een zien; we kunnen deze
als het ware als zodanig categoriseren. Daarnaast zorgt het concept ervoor dat
we bepaalde inferenties kunnen maken, bijvoorbeeld dat een boom een stam en
takken heeft en het uit de grond groeit (Taylor, 2002).
De link tussen beeld en taal op het gebied van tekens
Laten we deze inzichten uit de linguïstiek nu eens
proberen te linken aan de theorieën van Peirce. Tijdens het college behandelde
Van Driel de drie categorieën die Peirce gebruikte om de wereld te beschrijven:
- Firstness: de wereld van de mogelijkheden. Bijvoorbeeld: alle broeken waartussen je kan kiezen bij het beslissen van je outfit.
- Secondness: de feitelijke keuze. Bijvoorbeeld: de keuze voor een zwarte broek.
- Thirdness: gewoonte, patroonmatigheid, wetmatigheid. Bijvoorbeeld: als je naar je werk moet trek je altijd een zwarte broek aan.
Peirce’s gedachten over het proces van kennisvorming zijn
gebaseerd op deze drie categorieën. Firstness staat gelijk aan de mogelijkheid
dat een mogelijk teken tot teken wordt benoemd. Secondness is aanwezig in de
relatie tussen het teken en de werkelijkheid. Thirdness wordt vertegenwoordigd
door de relatie tussen het teken en de interpretant (oftewel de kennis die zich
in diens hoofd vormt) (Van Driel, 1991).
De secondness, oftewel relatie tussen het teken en het afwezige,
komt overeen met de stellingen van Saussure. Hij noemt het teken de akoestische
afbeelding, en het afwezige het concept. Bijgevolg zijn beide wetenschappers
tot dezelfde conclusie gekomen: tekens kunnen een drievoudige relatie hebben
met het object.
 |
| Het Kijkwijzer symbool voor een 'enge' film. |
- Een teken is iconisch als er een overeenkomst is tussen hetgeen waarnaar verwezen wordt (signified) en hetgeen dat verwijst (signifier). Bijvoorbeeld: verkeersborden.
- Een teken is indexicaal als er een natuurlijke connectie is tussen de signified en de signifier. Bijvoorbeeld: pootafdrukken van een dier.
- Een teken is symbolisch als de relatie tussen de signified en signifier is vastgesteld door middel van afspraken. Bijvoorbeeld: de symbooltjes van de Kijkwijzer of de tekens voor de wc bovenaan deze pagina. (Saussure, 1964)
Taylor stelt echter dat er aan deze driedeling iets
schort: de rol van de waarnemer. Zo moet de mogelijke overeenkomst tussen het
teken en het concept als zodanig worden herkend, evenals de mogelijke natuurlijke
connectie of symbolische relatie. Tekens functioneren dus omdat we hierover als
een gemeenschap tot overeenstemming zijn gekomen. En aan de overeenkomsten
tussen Saussure en Peirce te zien geldt dit voor zowel taal als beeld. Het is dus maar goed dat we een overeenkomst hebben over de betekenis van de wc symbolen, anders zouden er ongemakkelijke situaties kunnen ontstaan.
- Alishahi, A. (2012, 10 september). Hoorcollege Cognitive Linguistics.
- Taylor, J. R. (2002). Cognitive Grammar. Oxford Textbooks in Linguistics. Oxford, Engeland: Oxford University Press.
- Van Driel, H. (2012, 10 september). Hoorcollege Beeldcultuur.
- Van Driel, H. (1991). Het Semiotisch Pragmatisme van Charles S. Peirce. Amsterdam, Nederland: John Benjamins Publishing.
- [De internationale symbolen voor de wc] [Afbeelding] Gevonden op: http://kendalmontgomery.com/tag/international-bathroom-sign/
- [Het Kijkwijzer symbool voor een 'enge' film] [Afbeelding] Gevonden op: http://plazilla.com/stop-met-de-hospitalisering-van-clienten-in-de-zorg
Geen opmerkingen:
Een reactie posten